Żywot Nicefora napisał ok. roku 845 Ignacy Melodos, diakon kościoła Świętej Mądrości Bożej (Hagia Sophia) w Konstantynopolu. Zachował się także list Nicefora do papieża św. Leona III.
Nicefor urodził się w Konstantynopolu ok. roku 758 za panowania cesarza Konstantyna Kopronima (+ 775). Jego rodzice, Teodor i Eudoksja, należeli do najznakomitszych obywateli tego miasta. Wyróżniali się też szczególną pobożnością. Za wierność czci należnej obrazom i relikwiom świętym ojciec Nicefora został pobity i wywieziony do fortecy w Karii. Niezłomnego wyznawcę cesarz kazał torturować i przewieźć do więzienia w Nicei, gdzie męczennik dokonał życia (767). Matka Nicefora po bohaterskiej śmierci męża wstąpiła do klasztoru.
Cesarz Leon IV (775-780) powołał Nicefora na stanowisko sekretarza cesarskiego. Nicefor jednak nie czuł się dobrze na tym urzędzie, gdyż musiał spisywać wyroki cesarza na obrońców czci świętych obrazów. Dlatego zrezygnował z dobrze płatnego stanowiska i wstąpił do klasztoru. W tym czasie napisał poemat w obronie czci obrazów i relikwii świętych. Z tego zacisza wyciągnął jednak Nicefora cesarz Nicefor I (802-811) i powierzył mu opiekę nad największym w Konstantynopolu przytułkiem dla ubogich. Niedługo jednak potem po śmierci św. Tarazjusza Nicefor został powołany na patriarchę tego miasta (806). Ponieważ był laikiem, otrzymał wszystkie święcenia.
Stanowczy wszakże protest przeciw temu wnieśli: św. Teodor Studyta, św. Platon i św. Józef z Tesalonik. Nie mieli oni zastrzeżenia co do samej osoby, ile do tego, że urzędnik cesarski, człowiek świecki, a nie duchowny został powołany na pierwszą po Rzymie w Kościele Chrystusowym stolicę. Cesarz skazał protestujących na banicję, mimo sprzeciwu Nicefora. Dopiero po śmierci cesarza udało się Niceforowi uwolnić wygnanych.
W roku 813 wstąpił na tron cesarski Leon V Armeńczyk, który ponownie wzniecił prześladowanie czcicieli obrazów i relikwii świętych. Daremnie cesarz ikonoklasta (obrazoburca) chciał na swoją stronę przeciągnąć Nicefora. Patriarcha nakazał nawet publiczne modły i post na intencje wynagrodzenia Panu Bogu za grzechy zwalczania świętych obrazów. Na to cesarz odpowiedział zwołaniem synodu do Konstantynopola, by skłonić biskupów na swoją stronę. Nicefor skorzystał z tej okazji i swoją wymową i odwagą zdołał niemal wszystkich nakłonić do przeciwstawienia się dekretom cesarskim. Na kilku zaś hierarchów, którzy namowom cesarza ulegli, Nicefor rzucił klątwę. W odwet za to cesarz skazał go na banicję. W drodze przygotowano na niego zamach. W ten sposób cesarz chciał się pozbyć niewygodnego biskupa. Święty cudem ocalał.
Niedługo jednak zamach stanu pozbawił życia cesarza Leona. Jego następcą został Michał II, będący niestety również zwolennikiem obrazoburców. Nicefor nie miał więc po co wracać. Po 14 latach wygnania zmarł 2 czerwca 829 roku. Dnia 13 marca 847 roku za panowania cesarza Michała III jego relikwie sprowadzono uroczyście do Konstantynopola. Dlatego w tym dniu obchodzi się jego doroczną pamiątkę. Uroczystościom przewodniczył św. Metody, patriarcha Konstantynopola.
Nicefor zwalczał nie tylko ikonoklastów, ale także paulicjanów, frygianów, monofizytów, monoteletów i innych heretyków, którzy wówczas niszczyli jedność Kościoła katolickiego na Wschodzie. Pozostawił po sobie wiele pism apologetycznych, w których wykazywał błędy tych herezji i wyjaśniał autentyczną tradycję. Większość z tych pism wydał na wygnaniu.